Strona GłównaGnojnik - centrum administracyjne, gospodarcze i kulturalne gminy
Gnojnik zajmuje rozległą powierzchnię (11,92 km2), zamieszkiwaną obecnie przez blisko 2500 mieszkańców. Miejscowość jest centrum administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym gminy. Gnojnik położony jest na obszarze Pogórza Wiśnickiego, czemu zawdzięcza swoje malownicze ukształtowanie. Charakterystycznym elementem krajobrazu miejscowości jest dolina rzeki Uszwicy.
Pisana historia dzisiejszej siedziby Gminy sięga roku 1215. W dokumencie z tego roku biskup krakowski Wincenty Kadłubek wymienia Gnojnik wśród 19 wsi składających dziesięciny kapitule krakowskiej. Kolejny raz nazwa Gnojnik pojawiła się w wykazach świętopietrza z lat 1325-1327, z czego wynika, że już wtedy był wsią parafialną należącą do dekanatu w Tarnowie. Początkowo Gnojnik lokowany był na prawie polskim, potem wieś została przeniesiona na prawo niemieckie, czego dowodem są liczne informacje o sołtysie. O rozwoju Gnojnika w okresie średniowiecza decydował w dużej mierze przebiegający tędy główny szlak komunikacyjny z Krakowa na Węgry.
W drugiej połowie XV wieku gnojnickie grunty w całości przejął folwark szlachecki. W dziejach Gnojnika było co najmniej kilkudziesięciu jego właścicieli, wśród których wymienić można m.in. Imbrama „z Gnojnika” – pierwszego dziedzica, czy Marka Żegotę - fundatora kościoła. W XV i XVI wieku Gnojnik był własnością m.in. rodziny Gnoińskich i Turskich. W XVI wieku gnojnickie folwarki przechodzą w ręce rodziny Ocieskich. W 1585 roku Gnojnik kupiła ariańska rodzina Przypkowskich, która zamknęła kościół parafialny zamieniając go na spichlerz zbożowy.
Z początkiem XVIII wieku właścicielem Gnojnika został Jan Bogusław Petryczyn, który najprawdopodobniej zbudował niewielki drewniany dwór na wzniesieniu, a przy nim rozległy ogród w stylu francuskim. Po ojcu posiadłość odziedziczył młodszy syn Roman Kazimierz, który w 1795 roku połączył wszystkie folwarki gnojnickie stając się dziedzicem wsi. Zasłużył się dla parafii fundując plebanię i trzy ołtarze do kościoła.
W XIX wieku Gnojnik znów zmienił właściciela, bo główny folwark został sprzedany Edwardowi Homolacsowi. Kilka lat później ambitny gospodarz wykupił resztę Gnojnika i stał się właścicielem wsi, doprowadzając podupadłe folwarki do rozkwitu. Stosował nowoczesne maszyny i narzędzia rolnicze oraz wzniósł spichlerz zbożowy (stojący do dziś). Gospodarz wraz ze swoimi synami prowadził młyn, tartak i gorzelnię. Rodzina Homolacsów mieszkała w okazałym dworze przebudowanym z niewielkiej siedziby Petryczynów. Budynek otaczał nowopowstały sześciohektarowy park, nawiązujący kompozycją do angielskich parków krajobrazowych z XIX w. Edward Homolacs był znany również z działalności na rzecz wsi i kościoła: ufundował budynek szkolny, wspomagał rozbudowę plebanii, finansował remont kościoła parafialnego. Za liczne zasługi na rzecz gnojnickiej społeczności został pochowany w podziemiach tutejszego kościoła.
Po śmierci Edwarda Homolacsa majątek przejęli jego synowie, sprzedając go później Żydom: Gottliebom i Wohlfeldom. Ostatnim właścicielem Gnojnika była rodzina Łysakowskich. Józef Łysakowski w 1915 roku podzielił swój majątek między dzieci: Józefa Ignacego, Tadeusza i Stefanię, która poślubiła chłopskiego syna – Kazimierza Zająca. Jego zasługą jest przebudowa gorzelni na dwa oddzielne, zachowane do dzisiaj budynki, w których znajdowały się młyn i tartak.
Szczęśliwie dla Gnojnika linia frontu I wojny światowej ominęła wioskę, a największe straty były związane z grabieżą wojsk przejeżdżających lub chwilowo stacjonujących w wiosce. Bolesne i krwawe piętno na historii Gnojnika odbiła natomiast II wojna światowa. Na terenach dworskich zabudowań w Gnojniku powstał bowiem 15 sierpnia 1944 roku obóz pracy przymusowej, w którym przebywało jednocześnie ok. 500 osób. Do 16 stycznia 1945 przewinęło się przez niego 12 tys. robotników.
W 1945 roku po reformie rolnej władze upaństwowiły majątek dworski i rozparcelowały między rolników. Z zabudowań dworskich przetrwała do dziś oficyna, w której do niedawna swą siedzibą miało przedszkole. W drugiej połowie XX wieku Gnojnik intensywnie się rozwijał - postawiono dwa budynki szkolne (w starszym mieści się dziś gimnazjum, a w nowym szkoła podstawowa), przebudowano istniejący budynek gminy, powstały banki, poczta, sklepy, zakłady produkcyjne i wiele innych obiektów. Od 1 stycznia 1973 roku mocą reformy administracyjnej została powołana gmina Gnojnik, w skład której obok Gnojnika weszły: Biesiadki, Gosprzydowa, Lewniowa, Uszew, Zawada Uszewska i Żerków.
Opracowano na podstawie:
Kowalczyk Tadeusz, Gnojnik z dziejów wioski, Wyd. Centrum Kultury w Gnojniku, 2013
Zapiór Marian ks., Parafia św. Marcina w Gnojniku, Rzymskokatolicka parafia św. Marcina w Gnojniku, 2007
Krupiński Andrzej B., Poznajemy Gminę Gnojnik. Przewodnik po dziejach i zabytkach, Wyd. Urząd Gminy Gnojnik, 2004, s. 33-48