Strona GłównaPrawdopodobnie kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina nie jest pierwszą świątynią w Gnojniku, ponieważ parafia istniała już od 1160 roku, czyli ponad 200 lat przed konsekracją obecnej świątyni. Pierwszy kościół prawdopodobnie był drewniany, jak większość obiektów wznoszonych w tym okresie.
Kościół p.w. św. Marcina należy do najstarszych zachowanych w całości zabytków murowanej architektury sakralnej nie tylko w gminie Gnojnik, ale również w całej wschodniej części Małopolski. Konsekracji świątyni dokonał biskup Jan Radlica w 1382 roku, natomiast nie znana jest dokładna data rozpoczęcia budowy obiektu. Fundatorami kościoła byli Marek Żegota – dziedzic Gnojnika, kanonik kustosz w kapitule sandomierskiej i kanonik kantor w kapitule krakowskiej oraz Dorota Conha – najprawdopodobniej właścicielka części wsi.
W latach 1594 – 1616 świątynia zajęta była przez arian (pełniła m.in. funkcję spichlerza zbożowego). Po odzyskaniu kościoła – dzięki staraniom Kaspra Wielopolskiego, kasztelana wojnickiego i podkomorzego krakowskiego – został on odrestaurowany. W latach 1900-1904 przeprowadzono kolejny remont generalny, który zadecydował o współczesnym wizerunku kościoła w Gnojniku, łączącego styl barokowy i neogotycki.
Jest to kościół inkastelizowany, czyli zbudowany tak, by mógł spełniać także funkcje obronne, stąd takie cechy architektoniczne kościoła w Gnojniku jak: sięgające dwóch metrów grubości ściany, potężne szkarpy podpierające mury, rząd wąskich otworów strzelniczych umieszczonych w strefie strychowej oraz w zachodniej wieży, połączone systemy galerii obronnych nad prezbiterium, nawą i w wieży.
Kościół jest budowlą orientowaną, jednonawową, z węższym wielobocznie zamkniętym prezbiterium, przy którym od północy znajduje się niewielka zakrystia, od zachodu kwadratowa wieża, natomiast od południa kaplica zwana „babińcem”. W prezbiterium widnieje gotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe. W pozostałych częściach kościoła znajdują się stropy płaskie. W środkowej części wieży umieszczono pomieszczenie chóru organowego, otwarte arkadą do nawy.
Pod kruchtą wieży kościelnej znajduje się krypta. Przed jej wybudowaniem ciała zmarłych parafian grzebano tuż obok kościoła, natomiast duchownych oraz dziedziców wioski chowano w podziemiach świątyni. Pochówku wewnątrz dokonywano rozkopując posadzkę. Pierwsza wzmianka o krypcie pod kruchtą wieży kościelnej pochodzi z 1730 roku. Obecnie wejście do krypty jest zamurowane, pozostało jedynie okienko zabezpieczone kratą.
Najstarszymi elementami wystroju kościoła datowanymi na pierwszą połowę XIV wieku są: kamienny portal od południowej strony nawy, tabernakulum w ścianie prezbiterium od strony południowo-wschodniej, szafka na oleje w ścianie prezbiterium od strony północno-wschodniej i drewniana rzeźba Matki Boskiej. Z tych czasów lub nieco późniejszych mogą też pochodzić: kamienna mensa zabudowana głównym ołtarzem, gotycki lawaterz kamienny w zakrystii i gotycki portal między prezbiterium a zakrystią
We wnętrzu kościoła dominują elementy barokowe z XVIII i XIX wieku, w większej części ufundowane przez Kazimierza R. Petryczyna. Mowa tu przede wszystkim o trzech ołtarzach:
- ołtarz główny rokokowy z II poł. XVIII wieku, a w nim obraz Matki Boskiej Częstochowskiej z 1878 roku, drugi obraz na zasuwie z 1952 roku przedstawiający Najświętsze Serce Pana Jezusa oraz w zwieńczeniu obraz św. Marcina z 1952 roku. Na bocznych konsolach ołtarza usytuowane są polichromowane i złocone figury patronów Polski – od strony północnej św. Kazimierza, a od południowej św. Stanisława ze Szczepanowa ze wskrzeszonym rycerzem Piotrem u stóp.
- rokokowy ołtarz boczny w nawie od strony północno-wschodniej z 1766 roku poświęcony jest Matce Bożej Różańcowej. W ołtarzu znajdują się obrazy: Matki Bożej Rodzicieli z małym Jezusem, Jezusa Ubiczowanego (obraz na zasuwie) oraz św. Rozalii (w zwieńczeniu ołtarza).
- rokokowy ołtarz boczny w nawie od strony południowo-wschodniej z 1766 roku poświęcony jest św. Józefowi. Ołtarz wieńczy obraz św. Jana od Krzyża.
Wystroju dopełniają: barokowa chrzcielnica sprzed 1773 roku, drewniana rokokowa ambona z II połowy XVIII wieku, dwa barokowe konfesjonały z XVIII wieku, organy zakupione w 1854 r. przez Edwarda Homolacsa oraz późnobarokowy krucyfiks.
Na uwagę zasługują również elementy znajdujące się po zewnętrznej stronie ścian kościoła: Ogrójec z kamienną figurą klęczącego Chrystusa ufundowany przez Edwarda Homolacsa w 1880 roku oraz pochodzące z XIX wieku stacje Drogi Krzyżowej, usytuowane w prostokątnych niszach, zamykane drewnianymi drzwiczkami.
Kościołowi w Gnojniku towarzyszą okazałe lipy oraz sędziwy dąb, a także oddalona o 600m na północny zachód plebania. Jej budowa rozpoczęła się w 1773 roku z polecenia ówczesnego dziedzica większej części Gnojnika, Kazimierza R. Petryczyna. Nowa plebania była murowana, nakryta czterospadowym gontowym dachem. W kolejnych latach budynek przechodził liczne renowacje, z których największą przeprowadził ks. Franciszek Jaglarz, proboszcz gnojnicki, przy finansowym wsparciu Edwarda Homolacsa. Plebania nabrała wówczas kształtu niewielkiego ziemiańskiego dworku, z dobudowanymi budynkami dla domowników oraz spichlerzem.
Opracowano na podstawie:
Kowalczyk Tadeusz, Gnojnik z dziejów wioski, Wyd. Centrum Kultury w Gnojniku, 2013
Zapiór Marian ks., Parafia św. Marcina w Gnojniku, Rzymskokatolicka parafia św. Marcina w Gnojniku, 2007